TRWAŁE IDENTYFIKATORY:
ZASTOSOWANIE W KULTURZE I PRZEDSIĘWZIĘCIACH KOMERCYJNYCH

W skrócie

Poniżej przedstawione studium przypadku dotyczy systemu identyfikatorów (systemu PI), który jest już znany podmiotom sektora ochrony dziedzictwa kulturowego, czyli ISBN-u (ang. International Standard Book Number – Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki).

Bibliotekarze znają numer ISBN i używają go do:

• zamawiania książek do kolekcji,
• dodawania niepowtarzalnego kodu identyfikacyjnego do opisów katalogowych,
• wyszukiwania książek zamówionych przez czytelników,
• do gromadzenia informacji o bibliografiach zalecających w placówkach edukacyjnych,
• do identyfikacji e-booków “publikowanych” jako nowe wersje cyfrowe na bazie starszych wydań, których nakład jest już wyczerpany i które nie są już chronione prawem autorskim.

Wiele bibliotek narodowych pełni również rolę „krajowego biura rejestracji” numerów ISBN. Dzięki temu mają dostęp do informacji o nowych publikacjach bezpośrednio od wydawców, jak również otrzymują kopię publikacji do zakatalogowania i przechowywania w formie tzw. egzemplarza obowiązkowego.
Węgierska Biblioteka Narodowa, która jest jednym z partnerów projektu Linked Heritage oraz współautorem obecnego obiektu lekcyjnego, jest przykładem właśnie takiego biura rejestracji ISBN-ów.

Spis treści

Historia standardu ISBN
Zakres ISBN
Przykłady zastosowania
Elementy numeru ISBN
Linkowanie publikacji z danymi (oraz danych z kolejnymi danymi!)
ISBN na Węgrzech
ISBN we Włoszech i Niemczech
Wnioski

Historia standardu ISBN

ISBN jest przykładem sukcesu we wdrażaniu międzynarodowych standardów technicznych. Pod koniec lat 60-tych ubiegłego wieku wprowadzono go w Wielkiej Brytanii i USA, by zaledwie kilka lat później uzyskał status standardu ISO.

Obecnie standard ISBN uznawany jest w ponad 200 krajach i został zintegrowany z innymi popularnymi standardami takimi, jak kod GTIN-13, którego wykorzystuje się do kodowania numerów przedmiotów handlu do postaci kodu kreskowego. ¹

Zakres ISBN

ISBN jest niewątpliwie wykorzystywany do numeracji książek, ale dokładniejszy opis jego wykorzystania podaje jego oficjalna instytucja zarządzająca:

“Numery ISBN przypisuje się do tekstowych publikacji monograficznych (tj. publikacji stanowiących jednorazowy zamknięty projekt…) oraz do pewnych rodzajów produktów pokrewnych bez względu na to, czy będą udostępniane za darmo czy w systemie sprzedaży.”

Warto zauważyć, iż numery ISBN odnoszą się bardziej do sposobu publikowania danej pozycji niż do jej treści oraz, że „udostępnianie” sugeruje, iż ilość kopii danej pozycji powinna zaspokoić popyt!

Numer ISBN nie odnosi się do “monografii” w znaczeniu “relatywnie krótkiej książki lub pracy naukowej poświęconej jednemu zagadnieniu”.
W katalogu bibliotecznym “monografia” to “każde wydawnictwo zwarte (nieperiodyczne), kompletne w jednym woluminie.” ²
"Wydawnictwo zwarte” ma odzwierciedlenie w systemie ISBN, ale „wolumin” to pojęcie bibliograficzne, którego ISBN nie dotyczy.
“Wolumin” może stanowić jedną konkretną kopię książki bądź konceptualny podział tekstu w ramach książki, czyli zdecydowanie nie coś co ISBN sygnalizuje. Biblioteki zazwyczaj nadają numer lokalny każdej konkretnej kopii, jaką przechowują i nie używają do niej nowego ISBN-u!

Kilka przykładów z International ISBN Agency FAQs wyjaśnia do czego odnoszą się wydawcy i księgarze za pomocą numerów ISBN:

• książki drukowane i broszury,
• pojedyncze rozdziały i fragmenty publikacji, jeśli są udostępnianie oddzielnie,
• publikacje pisane alfabetem Braille’a,
• publikacje, które w zamiarze wydawcy nie będą regularnie aktualizowane bądź kontynuowane,
• pojedyncze artykuły lub numery danego wydawnictwa ciągłego (ale nie całość wydawnictwa ciągłego),
• mapy,
• przezrocza oraz filmy i nagrania wideo o charakterze edukacyjnym i instruktażowym,
• audiobooki na kasetach, nośnikach CD i DVD,
• publikacje elektroniczne na nośnikach fizycznych (taśmy, dyskietki, CD-ROM-y) i w Internecie,
• zdigitalizowane kopie drukowanych publikacji monograficznych,
• publikacje w postaci mikroform,
• programy edukacyjne i instruktażowe,
• publikacje multimedialne (jeśli podstawowym medium jest tekst).

Wspólnym mianownikiem dla tych publikacji jest to, że są one pojedynczym produktem w postaci tekstu, który można nabyć za opłatą podczas pojedynczej transakcji; jedna zakończona transakcja daje dostęp do całej publikacji.

Przykłady zastosowania

Numery ISBN służą “wydawcom, księgarzom, bibliotekarzom i sprzedawcom [internetowym]” ³ do:

• zamawiania, dostarczania publikacji itd.,
• tworzenia katalogów, bibliografii itd.,
• prowadzenia dokumentacji sprzedażowej, fakturowania i zarządzania płatnościami,
• kontroli stanu magazynów. ⁴

Są też używane przez pośredników w łańcuchu dostaw, takich jak:

• usługodawcy, którzy gromadzą dane o książkach dostępnych w sprzedaży i oferują te dane podmiotom, które potrzebują dużej ilości wiarygodnej informacji o produktach,
• księgarze chcący zaoferować klientom szeroką gamę tytułów,
• biblioteki oraz biblioteczne działy katalogowania, które są w stanie zaoszczędzić sporo czasu i pieniędzy dzięki wykorzystaniu istniejących już danych o książkach do tworzenia opisów katalogowych.

ISBN jest doskonałym przykładem identyfikatora łańcucha dostaw, o którym była już mowa w części obiektu pt. „Identyfikatory w sektorze prywatnym”. Korzystają z niego dostawcy i nabywcy na każdym etapie łańcucha.

Elementy numeru ISBN

ISBN jest bardzo prostym numerem składającym się z 13 cyfr. Od początku miał być łatwo dostrzegalny, tj. drukowany na książce, oraz łatwy do użytku przez człowieka, jak i do przetwarzania elektronicznego. Umieszczany na produkcie umożliwia wyszukanie konkretnej książki spośród milionów publikacji na świecie.

⁵

Numer można zapisywać z odstępami, myślnikami bądź bez jednych i drugich (978 0 571 08989 5, 978-0-571-08989-5, 9780571089895) – wszystkie wersje znaczą dokładnie to samo.

Nie jest oczywiste co oznacza pięć elementów numeru ISBN, ale pamiętając, że numer jest częścią składową przestrzeni nazw można spodziewać się określonej ilości informacji.

Problem polega jedynie na tym, że ludzie spodziewają się więcej informacji po numerze ISBN niż w rzeczywistości on zawiera.
W sumie numer wskazuje gdzie i przez kogo publikacja została zarejestrowana.
A zatem numer ISBN wiąże publikację z jej wydawcą w momencie rejestracji, ale niekoniecznie później.
Tzn. wydawca może zmienić swoją nazwę lub zniknąć z rynku, a prawo sprzedaży może zostać wykupione przez innego wydawcę. Z tego względu informacja zakodowana w danym numerze ISBN ma od początku charakter historyczny (dotyczy przeszłości).

Weźmy prawdziwy numer ISBN 978-0-571-08989-5 jako przykład do omówienia jego poszczególnych części:

978	0	571	08989	5
Prefiks wskazuje, iż jest to numer ISBN w ramach przestrzeni nazw standardu GTIN-13 Może być również 979 (w przyszłości mogą być dodane kolejne cyfry, aby zwiększyć przestrzeń nazw)	Grupa rejestracyjna Grupy tworzy się w oparciu o podział geograficzny bądź na bazie języka W tym wypadku "0" oznacza język angielski	Podmiot zgłaszający do rejestracji Identyfikuje wydawcę lub jego znak (nazwę firmową)	Publikacja Każda edycja każdej publikacji otrzymuje nowy numer, np. wydanie w twardej lub miękkiej oprawie, wydanie poprawione, wydania ebooka w różnych formatach	Znak kontrolny Liczony z pozostałych cyfr i używany do wykrywania błędów w transkrypcji

Każda część numeru stanowi połączenie (ang. link) pomiędzy danym produktem a jakąś instytucją.

Niepowtarzalność (ang. uniqueness) i trwałość (ang. persistence) numerowi ISBN zapewnia zaplecze społeczne i instytucjonalne, o którym była mowa wcześniej, czyli biuro rejestracji numerów zwane też agencją.

Istnieje prosta hierarchia biur rejestrujących publikacje oraz podmiotów zgłaszających publikacje do rejestracji po to, by zabezpieczyć:

• (1) niepowtarzalność numeru ISBN (pozwolenie na używanie numeru ISBN pokonuje drogę w dół hierarchii, czyli pochodzi od Międzynarodowej Agencji ISBN, bezpośrednio uzyskiwane jest od biura rejestracji, wreszcie dociera do podmiotu zgłaszającego publikację),
• (2) przepływ informacji na temat produktu (w górę hierarchii, czyli w kierunku od zgłaszającego publikację do biura rejestracji).

Ponieważ biura rejestracji działają na szczeblu krajowym bądź w ramach danego języka, możliwa jest sytuacja, że:

• istnieje więcej niż jedno biuro nadające numery w ramach swojej grupy dla danego języka – w ten sposób np. istnieją osobne biura numerujące pozycje angielskojęzyczne w Wielkiej Brytanii i USA,
• istnieje kilka biur na terenie jednego kraju, które nadają numery różnych grup językowych – np. osobne biura dla języków flamandzkiego, francuskiego i niemieckiego na terenie Belgii.

Należy pamiętać, że słowo "rejestracja" obejmuje dwie (!) sytuacje, tj.:

• rejestrację wydawcy przez biuro rejestracji, oraz
• rejestrację publikacji przez wydawcę!

Ponieważ – realistycznie biorąc – wydawcy mogą być rejestrowani jedynie na szczeblu krajowym, ideałem jest, by wszystkie biura rejestracji pracowały w ramach danego kraju a nie języka. Obecnie istnieje w sumie około 155 biur rejestracji.

Linkowanie publikacji z danymi (oraz danych z kolejnymi danymi!)

Od wydawcy (czyli zgłaszającego publikację do rejestracji) należy zebrać pewną ilość podstawowych informacji na temat danej pozycji po to, by:

• zapewnić niepowtarzalność numeru ISBN oraz
• by istniało jasne powiązanie pomiędzy numerem ISBN a publikacją, do której się on odnosi.

Poniżej znajdują się tzw. “minimalne dane referencyjne”, dzięki którym pojedynczy numer ISBN staje się jednoznaczny w kierowaniu do konkretnego produktu. W instrukcji do ISBN dane te wymienione są jako:

Numer ISBN Forma wydania (np. książka w twardej/miękkiej oprawie, audiobook, ebook…) Tytuł Seria Współautor (pisarz, ilustrator, tłumacz…) Edycja Język(i)

Adres wydawniczy (metryczka) Wydawca Kraj publikacji Data publikacji Numer ISBN publikacji prymarnej (np. przy rejestrowaniu rozdziału książki przygotowywanego do osobnej sprzedaży)

Powyższe szczegóły wiążą jednoznacznie numer ISBN z produktem – w sposób podobny, w jaki konkretne „cechy charakterystyczne” identyfikują pojedynczego podejrzanego, o czym była mowa w części obiektu lekcyjnego pt. „Błędna tożsamość”.

Mogą być one rozbudowane o dodatkowe dane dostarczone przez biuro rejestracji bądź agencję bibliograficzną – być może przy użyciu formatu ONIX for Books, dzięki któremu można udostępniać dane na temat każdej publikacji bardziej urozmaicone i pełniejsze.

Poniżej wybór najbardziej znanych baz danych wydanych tytułów z poszczególnych krajów UE:

Kraj członkowski UE	Baza danych wydanych tytułów
Belgia	http://www.boekenbank.be/ http://www.banquedulivre.net/
Czechy	http://www.sckn.cz/ceskeknihy/
Dania	http://www.bogguide.dk/
Finlandia	http://www.kirjavalitys.fi/kv/
Francja	http://www.electre.com/
Niemcy (razem z Austrią i niemiecką częścią Szwajcarii)	http://vlb.de/
Grecja	http://biblionet.gr/
Włochy	http://www.ibuk.it/
Holandia	http://www.cb-logistics.nl/
Hiszpania	http://www.dilve.es/
Szwecja	http://www.bokrondellen.se/
Zjednoczone Królestwo	http://www.nielsenbookdata.co.uk/
Norwegia	http://www.bokbasen.no

Biura rejestracji gromadzą podstawowe dane kontaktowe do wszystkich wydawców zgłaszających u nich publikacje do rejestracji, w tym znaki wydawców (ich nazwy firmowe).

Pozwala to osobie sprawdzającej dany numer ISBN na dotarcie aż do pierwszego wydawcy określonej pozycji (jeśli nadal działa na rynku). Sprawdzenie numeru ISBN może być usługą płatną.

Autorzy baz danych wydanych tytułów powinni podawać informację na temat dostępności książek znajdujących się w ich bazie. Informacja ta jest finałowym etapem łańcucha dostaw, który łączy autora publikacji z czytelnikiem (pamiętając, że na każdym etapie korzystano z numeru ISBN w zgodzie ze standardem ISO).

Partnerzy projektu Linked Heritage z Węgier i Niemiec są krajowymi biurami rejestracji numerów ISBN, natomiast partner projektu z Włoch jest blisko powiązany z tamtejszym biurem rejestracji.

Ponieważ każdy kraj ma swoje biuro rejestracji, a każde biuro rejestracji samo decyduje, w jaki sposób udostępnia system ISBN, istnieją różnice w sposobie zarządzania numerami ISBN, chociaż nie w samym sposobie nadawania numerów ISBN, który podlega międzynarodowemu standardowi.

ISBN na Węgrzech

Węgierska Krajowa Agencja ISBN istnieje w ramach Węgierskiej Biblioteki Narodowej (National Széchényi Library, w skrócie NSZL):

• Węgierskie Biuro numerów ISBN i ISMN rejestruje publikacje obu tych standardów;
• zgłoszenia (wpisy) są przechowywane w krajowej bazie danych ISBN, która:
  • istnieje od 2003, kiedy to rejestracja ręczna stała się niemożliwa do kontynuowania z powodu natężenia pracy,
  • zawiera informacje o materiałach drukowanych i elektronicznych, którym nadano numer ISBN i które zostały opublikowane na Węgrzech,
  • udostępnia informacje o materiałach, które dopiero mają być opublikowane oraz listy z numerami ISBN, które są pomocne w gromadzeniu przez Biblioteką Narodową egzemplarzy obowiązkowych;
• dostarczanie do Agencji ISBN bardziej rozbudowanych danych opisowych na temat nowych publikacji stanie się obowiązkowe w świetle nowego prawa o egzemplarzu obowiązkowym;
• Agencja ISBN dostarcza numery węgierskim wydawcom nieodpłatnie, co stanowi oszczędność kosztów:
  • dla wydawców, którzy dzięki temu mogą nieco taniej oferować swoje książki w łańcuchu dostaw niż ci wydawcy, którzy w swoich krajach muszą płacić za ISBN,
  • dla Agencji, która dzięki temu nie ponosi tzw. kosztów ogólnych zarządzania opłatami za numery ISBN.

Planowana jest dalsza rozbudowa bazy danych numerów ISBN biblioteki NSZL, tj:

• stworzenie list ISBN-ów według poszczególnych wydawców i ich publikacji na poszczególnych nośnikach (chodzi o podział na materiały drukowane takie, jak książki i mapy, oraz materiały elektroniczne takie, jak na nośnikach CD czy ebooki) na potrzeby własne Oddziału Egzemplarzy Obowiązkowych, którego część stanowi Węgierskie Biuro numerów ISBN i ISMN,
• opracowanie procedur de-duplikacyjnych (czyli eliminujących powtarzające się dane) po to, by zapewnić niepowtarzalność numeru ISBN zgodnie ze standardem ISO,
• uzyskanie kompatybilności z główną bazą danych biblioteki NSZL do celów wymiany danych bibliograficznych,
• zastąpienie rejestracji ręcznej rejestracją elektroniczną na potrzeby własne i dla dobra wydawców:
  • wydawcy będą mogli wówczas uzyskać numer ISBN wypełniając jedynie formularz online,
  • cały proces wygeneruje przy okazji prosty rekord bibliograficzny,
• zbudowanie interfejsów, które:
  • dostarczą Węgierskiemu Urzędowi Statystycznemu informacji statystycznych o książkach,
  • dostarczą dane do przyszłego węgierskiego systemu informacji o wydanych tytułach,
  • pozwolą wydawcom sprawdzić status egzemplarzy obowiązkowych ich publikacji (tzn. czy zostały dostarczone czy zagubione).

NSZL zidentyfikowało pewne błędne wyobrażenia na temat numeru ISBN oraz niektóre niewłaściwe jego zastosowania, które zazwyczaj wynikają z faktu, iż oczekuje się po tym standardzie więcej niż tylko funkcji systemu identyfikacyjnego:

• Błędne wyobrażenia autorstwa wydawców:
  • bez numeru ISBN publikacja nie może być uznana za książkę,
  • numer ISBN wiąże się z prawem autorskim i chroni przed nielegalnym kopiowaniem,
  • nowy numer ISBN jest konieczny w przypadku nowej ceny za książkę, nowej okładki lub nowego loga wydawcy,
  • materiały innego rodzaju mogą otrzymać numer ISBN, ponieważ jest on na Węgrzech nieodpłatny, a zatem stanowi łatwy sposób zdobycia kodu w standardzie GTIN-13 dla innego rodzaju produktu,
  • numer ISBN jest obowiązkowy a wydawcy podlegają karze finansowej, jeśli o niego nie wystąpią,
  • wydawcy nie mają obowiązku dostarczania egzemplarzy obowiązkowych książek bez numeru ISBN,
  • jeśli publikacja posiada numer ISBN, wydawcy muszą dostarczyć dodatkowy egzemplarz obowiązkowy do Węgierskiego Biura numerów ISBN i ISMN,
  • jeśli publikacja posiada numer ISBN, wydawcy muszą dostarczyć tylko jeden egzemplarz obowiązkowy na adres Węgierskiego Biura numerów ISBN i ISMN.

Nie stosowanie się do standardu ISBN kończy się używaniem niewłaściwych numerów, które nie niosą ze sobą korzyści wynikających z przestrzegania standardu. Z doświadczenia NSZL wynika, że:

• Niestandardowe (tj. niewłaściwe) zastosowania numerów ISBN przez wydawców obejmują wykorzystanie:
  • tego samego numeru ISBN dla wersji drukowanej i elektronicznej danego tytułu,
  • tego samego numeru ISBN dla wydania w twardej i miękkiej oprawie,
  • tego samego numeru ISBN dla dwóch i więcej różnych tytułów,
  • tego samego numeru ISBN dla różnych wydań danego tytułu.

ISBN we Włoszech i Niemczech

Agencje ISBN we Włoszech i Niemczech są do siebie podobne, dlatego opisane zostaną razem:

• biura rejestracji numerów ISBN (agencje ISBN) we Włoszech i Niemczech są utrzymywane przez jednostki zależne organizacji wydawców w tych krajach,
• oba biura rejestrują dodatkowo publikacje wydane w ich językach, ale na terenie innych krajów (np. niemieckojęzyczne publikacje z Belgii czy włoskojęzyczne publikacje z San Marino),
• w obu krajach za numer ISBN płaci podmiot zgłaszający publikację do rejestracji (zazwyczaj jest to wydawca) a opłaty są symboliczne (zwykle wynoszą mniej niż €1 za numer, chociaż mogą być wyższe dla małych wydawców korzystających z niewielkiej ilości numerów),
• oba biura oferują usługę ISBN-A omówioną dokładnie w osobnej części obiektu.

Na rynku włoskim i niemieckim branża wydawnicza jest bardzo zintegrowana, tzn. relacje wzdłuż całego łańcucha dostaw są dobrze ugruntowane. Dzięki temu stosowanie standardu ISBN jest dużo prostsze – łatwo poprawiać ewentualne błędy oraz wprowadzać nowych użytkowników w obręb działania standardu.

Wnioski

• Numer ISBN prezentuje wszystkie cechy identyfikatora omawiane w częściach obiektu pt. „Identyfikatory w sektorze prywatnym” oraz „Błędna tożsamość”. Jest tak ponieważ ISBN to jeden z najstarszych i szeroko przyjętych standardów, oraz ponieważ stworzono go na potrzeby branży, która posiada dobrze rozwinięty łańcuch dostaw. Inne studia przypadku można porównywać z zaprezentowanymi powyżej.
• Ważną częścią pracy biura rejestracji numerów ISBN jest edukacja użytkowników identyfikatorów oraz korygowanie błędów i nieporozumień dotyczących ISBN-ów, zwłaszcza w krajach lub branżach, gdzie standard ten jest relatywnie nowy. Nie wystarcza bowiem przygotowanie odpowiedniej platformy technologicznej do obsługi systemu, potrzebne jest jeszcze finansowanie i odpowiednia promocja.
• Podmioty sektora ochrony dziedzictwa kulturowego oraz sektora prywatnego (komercyjnego) mogą ze sobą współpracować przy dostarczaniu skutecznego systemu PI (trwałych identyfikatorów) i każda ze stron może odnieść z tego tytułu wymierne korzyści.

PRZYPISY

---

1 http://www.isbn-international.org/pages/media/Usermanuals/ISBN%20Manual%202012%20-corr.pdf ↑
2 http://www.abc-clio.com/ODLIS/odlis_m.aspx#monograph ↑
3 http://www.isbn-international.org/faqs ↑
4 http://www.isbn-international.org/faqs ↑
5 Michael P. White © http://www.ala.org/alsc/issuesadv/kidscampaign/clipart ↑